Türk Edebiyatı'nda Kadının Yeri

Eski Türk top­lu­luk­la­rın­da kadın, gerek aile­nin üyesi, ge­rek­se top­lu­mun bir bi­re­yi ola­rak önem­li yer tut­mak­ta­dır. Ta­rih­sel araş­tır­ma­la­ra göre tö­ren­ler­de ka­dın­la­rın en iti­bar­lı yer olan sağ ta­raf­ta bu­lun­duk­la­rı gö­rül­mek­te­dir. Bu durum Türk mi­to­lo­ji­si­ne, des­tan­la­ra da yan­sı­mış­tır. Bir ya­ra­tı­lış ef­sa­ne­sin­de Ülgen’e ev­re­ni ya­rat­ma esi­ni­ni veren ka­dın­dır. Ay­rı­ca bir de Umay adlı kadın tanrı var­dır. Gök­türk Ya­zıt­la­rın­da Bilge Kağan, ana­sın­dan “Umay gibi anam hatun” diye söz eder. Di­va­nü Lû­ga­ti’t-Türk‘teki “Umay’a ta­pın­sa oğul bulur” ata­sö­zü ise adı geçen tan­rı­ça­nın Türk­ler­ce unu­tul­ma­dı­ğı­nın ka­nı­tı­dır. Des­tan­lar­da rast­la­dı­ğı­mız ka­dın­lar (ana ve eş ola­rak) evin ko­ru­yu­cu­su­dur. Des­tan kah­ra­ma­nı­nın iki ya­kı­nı var­dır: Atı ve eşi. So­ğuk­kan­lı­lı­ğı­nı yi­ti­rip kötü bir iş ya­pa­cak kah­ra­ma­nı kadın önler. “Kadın sö­zü­ne kulak as­ma­dı­ğı gün kah­ra­ma­nın ölü­mü­dür” (Ab­dül­ka­dir İnan).

“Dede Kor­kut hi­kâ­ye­le­ri­nin hep­sin­de, sar­sıl­maz bir ka­rı-ko­ca sev­gi­si ve sa­da­ka­ti gö­rü­lür. Ger­de­ğe gir­di­ği gece murat alıp ver­me­den terk edi­len gelin bile ko­ca­sı dö­nün­ce­ye değin bek­le­ye­cek­tir. (…) Bu des­tan­la­rın ka­dın­la­rı da, er­kek­le­ri gibi, aynı ka­rak­ter­de ve aynı de­re­ce­de kah­ra­man­dır­lar.” (Orhan Şaik Gök­yay). Yine de ka­dı­nın ikin­ci cins ol­du­ğu gö­rül­mek­te­dir. Oğlan ço­cuk­la­rın kız ço­cuk­lar­dan üstün tu­tul­du­ğu bel­li­dir. Bunda ba­ba­er­kil aile ya­pı­sı­nın ve İslam­lı­ğın et­ki­si olsa ge­rek­tir.

Divan ede­bi­ya­tı dö­ne­min­de ise top­lum­sal ya­şam­dan çe­ki­li­şiy­le oran­tı­lı ola­rak, ka­dı­nın aşa­ğı­lan­dı­ğı­na tanık olun­mak­ta­dır. “Ör­ne­ğin, eski de­vir­de şa­ir­ler ka­dı­nı daima kü­çüm­se­miş­ler, ondan kaşık düş­ma­nı, baş be­lâ­sı diye ha­ka­ret­le söz et­miş­ler, ka­dın­dan sa­kın­ma­yı, onun söz­le­ri­ne al­dan­ma­ma­yı eser­le­rin­de tek­rar­la­yıp dur­muş­lar­dır.

Cum­hu­ri­yet Dö­ne­mi’nden önce kadın me­se­le­si­ni ele alan önem­li ya­zar­lar ara­sın­da Şem­set­tin Sami, Na­bi­za­de Nazım ve Re­ca­iza­de Mah­mut Ekrem ve Namık Kemal’i sa­ya­bi­li­riz. On­la­rın eser­le­rin­de ge­nel­lik­le İstan­bul aile­le­rin­de­ki ka­dın­lar iş­len­miş­tir. O dö­nem­de ya­zı­lan en ger­çek­çi eser ‘Ka­ra­bi­bik’ adlı eser­dir. Halit Ziya’nın ro­man­la­rın­da da İstan­bul’daki elit ta­ba­ka­da­ki ka­dın­lar ele alın­mış­tır. Bu ka­dın­la­rın aşırı lüks düş­kü­nü ol­ma­la­rı, milli ve ma­ne­vi de­ğer­ler­den yok­sun oluş­la­rı ve Türk aile­si üze­rin­de­ki olum­suz et­ki­le­ri özel­lik­le göz­ler önüne se­ri­lir. Hü­se­yin Rahmi ise eser­le­rin­de daha çok ma­hal­le ka­dın­la­rı­nı, çev­re­miz­de her zaman gö­re­bi­le­ce­ği­miz ka­dın­la­rı iş­le­miş­tir. Ro­man­la­rın­da zaman zaman kadın so­run­la­rı­nı iş­le­se de ka­dı­nın bir­çok yö­nüy­le ele al­ma­sı ba­kı­mın­dan Ha­li­de Edip ismi dik­kat çeker. Ha­li­de Edip Adı­var, eser­le­rin­de mil­li­yet­çi, mü­ca­de­le­ci, Ba­tı­lı­la­şan kadın port­re­si çizer.

Cum­hu­ri­ye­tin ilk elli yı­lın­da kadın bir si­lu­et­tir. Bir birey ol­mak­tan zi­ya­de bir anne, bir eştir. Bu dönem eser­le­rin­de ka­dı­nın net özel­lik­le­ri­ni gö­re­me­yiz. Daha son­ra­ki yıl­lar­da dün­ya­da ve Tür­ki­ye’deki de­ği­şim­ler so­nu­cu kadın köylü, işçi, aydın, bur­ju­va özel­lik­le­ri ile kar­şı­mı­za çıkar. Artık ro­man­lar­da da so­mut­laş­ma­ya baş­la­mış­tır. Ka­dı­nı tüm yön­le­riy­le ele alan ya­zar­lar top­lum­cu yö­nüy­le ön plana çıkan ya­zar­la­dır. Fakir Bay­kurt, Yaşar Kemal gibi ya­zar­la­rın ro­man­la­rın­da kadın dü­ze­ne karşı, do­ğa­ya karşı mü­ca­de­le eden bir anne tipi ola­rak kar­şı­mı­za çıkar. Bu ka­dın­lar aile­si için fe­da­kâr­lık yapan, güçlü tip­ler­dir. Bu­nun­la bir­lik­te yine de kadın psi­ko­lo­jik, sos­yo­lo­jik, bi­rey­sel ola­rak ay­rın­tı­lı ele alın­maz.