Değişim Tarihi Te­ker­rü­rün Te­za­hü­rü­dür (7)

Ta­ri­hin te­ker­rür etme kaide ve ku­ral­la­rın­dan, ilahi hik­me­tin in­sa­noğ­lu­na aç­tı­ğı im­ti­han­dan, tec­dit ha­re­ke­ti­nin sü­rek­li­li­ğin­den biri de­ği­şim­dir. İnsan­lı­ğın, bazen ilim-ir­fan sa­adet ve ada­let asrı ve bazen ata­let, ce­ha­let, re­za­let vah­şet as­rı­na gelip da­yan­dı­ğı anlar/za­man­lar olur. 

Ya­şa­dı­ğı­mız devir ve dö­nem­de, ye­ni­den mev­cut ha­liy­le vah­yin inkâr edil­di­ği, dinin ya­lan­lan­dı­ğı, ilahi ada­le­tin yü­rür­lük­te ol­ma­dı­ğı veya in­san­lı­ğın boz­gu­na uğ­ra­dı­ğı, in­san­la­rın vah­da­ni­yet­ten uzak­laş­tı­ğı, adeta ge­ri­ci ca­ha­let dö­nem­le­ri­ne dön­dü­ğü­nü gör­mek­te­yiz. Bütün buna karşı de­ği­şim, dö­nü­şüm ve ge­li­şi­min ilk ih­ya­cı­lık (tec­dit) ha­re­ket­le­ri­nin kök­le­ri ve aynı şe­kil­de dal­la­rı, genel ma­na­da tüm İslam mil­let­le­ri, dev­let­le­ri coğ­ra­fik ve si­ya­si âle­mi­nin için­de olan bir ha­re­ket­ti. Oy­sa­ki, in­san­lık açı­sın­dan bil­has­sa meşru ma­na­da iler­le­me ve çağ­daş­laş­ma de­di­ği­miz mo­dern dö­nem­ler­de­ki tec­dit ha­re­ket­le­ri­nin dik­ka­te almak du­ru­mun­da ol­du­ğu çok daha yeni bir fe­no­men/gö­rün­gü bu­lun­mak­ta. Bu ma­na­da ken­di­ni bir türlü öz eleş­ti­ri­ye tabi tut­ma­yan ve asıl maddi ve bil­has­sa ma­ne­vi kök­le­ri­ne dö­ne­rek ih­ya­yı te­mel­den ve ye­ni­den baş­lat­ma­sı ge­re­ken İslam Dün­ya­sı­na, Batı’nın yö­nelt­ti­ği her­han­gi bir eleş­ti­ri söz ko­nu­su ol­ma­sa bile, Mer­hum Ziya Paşa’nın o dö­nem­de bu ta­ri­hi tu­ta­nak ör­ne­ği tes­pi­ti yap­ma­sı dik­kat çe­ki­ci­dir.

“Di­yar-ı küfrü gez­dim bel­de­ler; kâ­şa­ne­ler gör­düm. 

Do­laş­tım Mülk-ü İslam-ı bütün vi­ra­ne­ler gör­düm.” 

Çünkü “Batı” bil­has­sa son iki yüz­yıl­dır daha çok şey­ta­ni plan ve pro­je­ler­le, sinsi ve iki­yüz­lü hatta mü­ba­la­ğa ol­maz­sa belki iki yüz yüzlü dav­ra­na­rak, sa­de­ce bi­li­mi-tek­ni­ği kul­la­na­rak ateş­li si­lah­lar­la; topla, tü­fek­le… İslam dün­ya­sı­nı iş­ga­le ça­lış­mı­yor; ay­rı­ca onun inan­cı­nı, te­fek­kür âle­mi­ni, tev­hi­di bi­linç ve İslami şu­uru­nu, zih­ni­ye­ti­ni, maddi ve ma­ne­vi de­ğer­le­ri­ni genel ma­na­da kül­tü­rel nok­ta­sın­da can­hı­raş bir bi­çim­de sor­gu­lu­yor. 

Bu du­rum­dan en başta Renan olmak üzere pek çok Av­ru­pa­lı bilim adamı ve er­ba­bı bu va­zi­ye­tin na­zik­li­ğin­den ne­za­ket­siz­ce ya­rar­la­na­rak veya mer­ha­met­siz­ce müs­lü­man­la­rın ce­ha­le­tin­den ce­sa­ret­le­ne­rek, ay­rı­lık­la­rın­dan kuv­vet­le­ne­rek hâşâ İsla­mi­yet’in temel di­na­miz­min­de güya bir bo­zuk­lu­ğun söz ko­nu­su ol­du­ğu­nu ileri sür­müş­ler­dir. 

“20. yüz­yı­lın baş­la­rın­dan sonra fıkhi so­run­lar gi­de­rek öne­mi­ni yi­ti­rir­ken, dü­şün­ce so­run­la­rı ehem­mi­yet ka­zan­mış­tır. Ön­ce­ki ku­şak­tan Ce­ma­let­tin Af­ga­ni, Mu­ham­med Abduh, Ahmet Han’ın iç­ti­mai ve si­ya­si fi­kir­le­ri­nin daha çok hayra mı yoksa kö­tü­lü­ğe mi yol aç­tı­ğı kö­tü­lü­ğe mi bais ol­du­ğu üze­rin­de hayli tar­tış­ma ya­pıl­mış­tır. Aynı ku­şak­tan Mu­ham­med İkbal’i dı­şa­rı­da tu­tar­sak bu şah­si­yet­le­rin tü­mün­de “yıl­gın­lık” psi­ko­lo­ji­si be­lir­gin­dir; ki bun­lar, tec­did, dinin ye­ni­den yo­rum­lan­ma­sı diye diye fark­lı uç­la­ra sav­rul­muş­lar­dır. Söz­ge­li­şi, Ahmet Han mu­ci­ze­yi inkar eder­ken, Abduh din ve bilim ala­nı­nı çok sert bir çiz­giy­le ayır­mış­tır. Daha son­ra­ki kuşak, hem İslam’dan hem de bil­gi­den vaz­ge­çi­le­me­ye­ce­ği­ni na­za­ra ve­re­rek me­se­le­yi “bil­gi­nin İsla­mi­leş­ti­ril­me­si” so­ru­nu ola­rak gör­müş­tür.” ( Kut­lu­er, İlhan, İki De­ni­zin Bir­leş­ti­ği Yer, (İstan­bul: Nehir Ya­yın­la­rı), s.28-29 )

Ko­nu­nun öne­mi­ne haiz ciddi bir araş­tır­ma ya­pıl­dı­ğın­da daha ön­ce­ki nes­lin ta­rih­sel sta­tü­sü­ne ba­kıl­dı­ğın­da, gö­rü­len odur ki daha vasat ve mu­te­dil bir çiz­gi­de; Nakip Nasr’ın, Attas’ın, Z. Ser­da­rın, İ. Raci el- Fa­ru­ki’nin baş­rol­ler­de tem­sil et­tik­le­ri bu akıma göre is­la­mi top­lum­lar; hemen her konu ve ko­num­da­ki tüm so­run­la­rı­nı bi­lim­sel çağ­daş bir eği­tim sis­te­miy­le çözme şan­sı­na sa­hip­tir­ler. Aksi bir du­ru­mun ciddi ma­na­da söz ko­nu­su bile ola­ma­ya­ca­ğı­nı dü­şün­mek­te­ler.

Bun­la­rın se­lef­le­ri­ne göre ise, ileri sür­dük­le­ri ve kabul et­tir­me­ye ça­lış­tık­la­rı plan ve prog­ra­mı geniş bir za­ma­na ya­ya­rak, daha uzun va­de­li ve daha da ger­çek­çi olsa da, bu son­lar­da­ki nes­lin or­ta­ya koy­ma­ya ve uy­gu­la­ma­ya ça­lış­tık­la­rı yol kendi için­de çok ciddi ak­sak­lık­la­rı, zıt­lık­la­rı ve sı­kın­tı­la­rı ba­rın­dır­mak­ta­dır. 

En başta dik­kat edil­me­si ge­re­ken bir nokta ise, öğ­ren­ci­le­rin ka­rak­te­ri­ni İslâm’a göre şe­kil­len­dir­mek ve eği­tim öğ­re­tim prog­ram­la­rı­na İslamî bir muh­te­va ka­zan­dır­mak şek­lin­de özet­le­necek bu ha­re­ke­tin en temel zaaf nok­ta­sı, böyle bir he­de­fin nasıl ger­çek­leş­ti­ri­le­ce­ği so­ru­nuy­la il­gi­li­dir. Zaten bi­rey­sel ve top­lum­sal ola­rak her Müs­lü­man’ın arzu ve is­te­ği tak­ri­ben bu değil midir? 

Şimdi sor­mak za­ma­nı? Di­ye­lim ki, ana sı­nıf­tan, temel ve orta eği­tim­den ta üni­ver­si­te­ye kadar böyle bir sis­te­min ger­çek­leş­ti­ril­me­si müm­kün kı­lın­dı? Eği­ti­min son ba­sa­mak­la­rın­da İslami yö­ne­lim­den her­han­gi bir iz-dö­nü­şü­mü, de­ği­şim ve ge­li­şi­mi yoksa daha önce elde edi­len­le­rin kay­be­dil­me­si en­di­şe­si söz ko­nu­su olur mu?

Ay­rı­ca, ha­ki­ka­tin or­ta­ya ko­nul­ma­sı ba­kı­mın­dan; çe­şit­li ilim-bi­lim ve bilgi dal­la­rı­nın İsla­mi­leş­ti­ril­me­si ar­zu­su, Kur’an’i Ke­ri­me ve pey­gam­be­ri ha­dis-sün­ne­te da­ya­lı iti­ka­di nok­ta­dan bir me­ta­fi­zik fikri sağ­lam ola­rak sağ­lan­ma­dan ger­çek­leş­me im­kâ­nı bu­la­maz. 

Gü­nü­müz dün­ya­sın­da, ilim irfan eği­tim ve öğ­re­tin ku­rum­la­rın­da ve mo­dern kü­tüp­ha­ne­ler­de “İslam-psi­ko­lo­ji”, “is­lam-hu­kuk” “İslam Me­de­ni­ye­ti”, “İslam ede­bi­ya­tı” , “İslam Kül­tü­rü” ilh. Baş­lık­la­rı ta­şı­yan temel ve yar­dım­cı ki­tap­la­rın sa­yı­sı asla azım­sa­na­maz. Ve bu ça­lış­ma­lar ciddi bir bo­yut­ta bir takım makul ileri gö­rüş­le­re, fe­ra­set­li fi­kir­le­re yer ver­mek­le bir­lik­te, esas iti­ba­rıy­la temel nok­ta­da sa­vun­ma­cı bir ha­let-i ru­ha­ni­ye ve kalbi bir karşı du­ru­şu da be­ra­be­rin­de yan­sıt­mak­ta­dır­lar. 

Bil­has­sa genel ola­rak, bu son dö­nem­ler­de İslam ile il­gi­li po­zi­tif bir teş­his or­ta­ya koy­ma­ya gay­ret eden­ler, ma­ale­sef en başta biz­zat kendi ne­fis­le­ri­ni çe­şit­li hayal kı­rık­lık­la­rın­dan, ümit­siz­lik­ler­den alı­ko­ya­rak umu­dun zir­ve­si­ne ula­şa­ma­mış­lar­dır. Ol­ma­yın­ca da Sa­id-i Kür­di­nin ifa­de­siy­le “ye’s mani’i her ke­mal­dir.” Umut­suz­luk her gü­zel­li­ğin ve ge­liş­me­nin en­gel­le­yi­ci pran­ga­sı­dır. 

As­rı­mı­zın mü­ced­did-i azamı ola­rak İslam ale­min­de kabul gören Be­di­üz­za­ma­nın yap­tı­ğı en büyük de­ği­şim ve dö­nü­şüm de­di­ği­miz ye­ni­den di­ri­liş ve ihya ha­re­ke­ti ta­bi­ri uygun ise, “ced­di­du ima­ni­küm” bir iman in­kı­lâ­bın­dan sonra, ava­mı­nas­dan elit ta­ba­ka de­di­ği­miz ha­vas­sı nasa kadar çok fark­lı düzey ve de­re­ce­ler­de her bir müs­lü­man’ın ru­hu­na adeta çö­rek­le­ne­rek çö­kert­me­ye ça­lı­şan ye’si öl­dür­me­si­dir. Sa­de­ce bu durum bile el­bet­te dik­ka­te alı­na­cak kendi ba­şı­na önem­li bir tec­dit, de­ği­şim ve ihya ha­re­ke­ti ha­di­se­si­dir. 

“Evet, hür­ri­yet-i şer'iye Ce­nâb-ı Hak­kın Rah­mân, Rahîm te­cel­lî­siy­le bir ih­sa­nı­dır ve ima­nın bir has­sa­sı­dır. Ya­şa­sın sıdk! Ölsün yeis! Mu­hab­bet devam etsin! Şûrâ kuv­vet bul­sun! Bütün levm ve itâb ve nef­ret, hevâ he­ve­se tâbi olan­la­ra olsun. Selâm ve se­lâ­met, hü­dâ­ya tâbi olan­lar üs­tü­ne olsun. Âmin.” Hut­be-i Şâ­mi­ye( 11 / 89)