Fıkıh ve içtihat boyutuyla değişim

İslami iti­kat­ta de­ği­şim ol­ma­sa da, dü­şün­ce ve amel ba­kı­mın­da pek önem­li bir kısım nok­ta­lar­da de­ği­şi­min sü­rek­li­li­ği esas­tır. Bu önem­li nok­ta­la­rın­dan bi­ri­nin atar da­ma­rı iç­ti­hat­tır. İlk dö­nem­ler­den bu güne kadar bu böyle kabul gör­müş. İnsan­la­rın fay­da­sı­na ve za­ra­rı­na olan du­rum­la­rı tes­pit eden fa­kih­ler, zaman ve mekân fark­lı­lık­la­rın­dan mey­da­na gelen fark­lı uy­gu­la­ma­la­rın Kur’an ve Sün­net te­me­lin­de uz­laş­tı­rıl­ma­sı ge­rek­ti­ği­ni çok iyi kav­ra­ya­rak, helal sı­nır­lar için­de ka­la­rak önem­li öl­çü­de es­nek­lik gös­te­ren de­tay­lı bir iç­ti­hat hu­ku­ku ve fıkıh ala­nı­nın ge­niş­le­me­si­ni mey­da­na ge­ti­rir­ken, her­han­gi bir so­run­la kar­şı­la­şıl­ma­mış. Bu ma­na­da, iç­ti­hat de­ni­len iler­le­me ve her alan­da sü­rek­li ge­niş­le­me sağ­la­yan bir me­ka­niz­ma ola­rak or­ta­ya çık­mış ve devam etmiş. 

İslam me­de­ni­ye­ti açı­sın­dan ve bil­has­sa maddi me­de­ni­ye­tin ge­ri­le­me­si ve çö­kü­şü dö­nem­le­rin­de mey­da­na gelen de­ği­şim, gö­rül­dü­ğü ka­da­rıy­la ek­se­ri­yet­le dış­tan zor­la­ma­lar­la ger­çek­leş­ti­ği, fa­kih­le­rin or­ta­ya koy­duk­la­rı “iç­ti­hat” dini ba­kım­dan iti­ka­da bağlı ameli bir ha­ya­ta yan­sı­ma­sı ih­ti­ma­li za­yıf­tır. Batıl bir iti­kat ve çürük bir amel ile çe­şit­li buh­ran­la­ra, çal­kan­tı­la­ra ve ge­ri­lim­ler­le sü­rük­le­nen a-nor­mal şi­zof­re­nin bir psi­şik/ruh ya­pı­sı­na sahip fert ve top­lum­la­ra hiç­bir fa­ki­hin fıkhı, müç­te­hi­din iç­ti­ha­dı çare öret­mez. 

Bi­lim­sel veri ve ka­na­at­le­rin ka­nıt­la­dı­ğı bir ger­çek­tir ki merak ilmin anah­ta­rı­dır. Eylem ise fa­ili­nin so­rum­lu­lu­ğu al­tın­da ger­çek­le­şen fiili bir du­rum­dur. Böy­le­ce merak ve ey­le­min be­ra­be­rin­de ge­tir­di­ği ge­niş­le­me­nin or­ta­ya koy­du­ğu prob­lem­le­ri çöz­mek için ya­pı­la­cak iç­ti­ha­dın ma­na­sı baş­ka­dır. Bunun tersi olan durum ise, her hangi bir ne­den­le olur­sa olsun, hangi se­bep­ten kay­nak­la­nır­sa kay­nak­lan­sın maddi ve ma­ne­vi yıl­gın­lı­ğın veya çıl­gın­lı­ğın tüm fark­lı un­sur­la­rıy­la kök sal­dı­ğı fiil dav­ra­nış­lar­dan sonra, ya­pı­la­cak iç­ti­ha­dın ma­na­sı ve ma­hi­ye­ti çok daha baş­ka­dır. 

Gerek İslam âle­min­de ve ge­rek­se diğer ülke ve mil­let­ler­de İleri sü­rü­len de­lil­ler ferdi nok­ta­da ak­ta­rıl­dı­ğın­da şun­la­rı söy­le­mek pek ala müm­kün­dür. Gü­nü­müz­de dini farz olan iba­det ve mu­ame­lat kıs­mı­na im­ti­sal­da bir la­kayt­lı­ğın gö­rül­dü­ğü doğ­ru­dur. Bu cis­ma­ni, fani olan dünya ha­ya­tı­nı baki ve ma­ne­vi olan ahret ha­ya­tı­na ter­cih edil­di­ği za­man­lar­da ve za­ma­nı­mız­da zi­ya­de­siy­le iç­ti­hat gay­re­ti­nin kökü dinin daha iyi an­la­şı­lıp uy­gu­lan­ma­sı ama­cıy­la ha­li­sa­ne içte değil, belki re­for­mist bir man­tık­la, tah­rip amaç­lı, boz­gun­cu­luk ya­pa­rak dini mu­har­ref kıl­mak amaç­lı dış­ta­dır. An­la­şıl­ma­sı ge­re­ken ve kast edi­len mana, şu şe­kil­de daha da açık an­la­şıl­mış ola­cak­tır: “Nasıl ki, bir ci­sim­de, neşv-ü nemâ için te­ves­sü’ meyli bu­lu­nur. O meyl-i te­ves­sü’ ise—çünkü dâ­hil­den­dir—vücud ve cisim için bir te­kem­mül­dür. Fakat, eğer ha­riç­te tevsî için bir meyil ise, o vü­cu­dun cil­di­ni yırt­mak­tır, tah­rip et­mek­tir; tevsî de­ğil­dir “ Be­di­üz­za­man Sıîdé Kürdi. Söz­ler (İçti­hat Ri­sa­le­si), s. 443 

“Her­han­gi bir kav­min ken­di­si­ni de­ğiş­tir­me­den; Allah’ın de­ğiş­tir­me­di­ği…” ger­çe­ği or­ta­da iken, her­han­gi bir devir ve za­man­da, di­ye­lim ki 12. ya da 19. Yüz­yıl­da bir milli veya iti­ka­di mil­le­tin, bil­has­sa İslami ad­de­di­len­le­rin ek­se­ri­yet­le ken­di­siy­le ala­ka­lı ya­pı­la­cak iç­ti­ha­dın her­han­gi bir ger­çek an­la­mı, de­ğe­ri ola­bi­li­ri­miy­di? Belki vur­gu­la­mak ge­re­kir ki böyle dö­nem­ler­de iç­ti­ha­da, ge­li­şim ve de­ği­şi­me ne kadar ih­ti­yaç his­se­di­li­yor­du? Özel­lik­le 12. yüz­yıl­dan sonra mev­cut şart­lar­da İslami ka­ri­yer ba­kı­mın­dan de­rin­le­me­si­ne Kur’an ve Sün­ne­te ba­ğım­lı, geniş çaplı ev­ren­sel fıkhi müç­te­hit­ler ye­tiş­me­di­ği, bu­lun­ma­dı­ğı ge­rek­çe­siy­le iç­ti­hat ka­pı­sı ka­pa­tıl­dı­ğı için Müs­lü­man­la­rın bir türlü de­ği­şi­me ayak uy­du­ra­ma­dık­la­rı bir fikir ola­rak bazı mah­fil­de tek­rar edi­lir durur. Böyle bir ön yargı ol­ma­sı en olum­lu du­rum­da belki nis­pe­ten veya kıs­men doğ­ru­dur. Ger­çek­ten de­tay­lı bir şe­kil­de er­ba­bın­ca ya­pıl­ma­sı ge­re­ken araş­tır­ma­lar­dan önem­li bi­ri­si­de: O dö­nem­ler­le il­gi­li, gö­rü­nür­de doğru ha­ki­kat­te tah­li­le ve tas­hi­he muh­taç olan yar­gı­la­rı­nın en ba­şın­da iç­ti­hat ka­pı­sı­nın niçin ve neden ka­pa­tıl­ma­sı me­se­le­si­nin önem arz et­me­si­dir. 

İnsan­lı­ğın var olan tarih ve tah­rif ta­ri­fin­den beri: “Hayat, ha­re­ket, inşa ve açı­lım ol­duk­ça ya da fe­la­ket­ler son had­di­ne var­dık­ça, ancak o vakit yorum, psi­ko­lo­jik ve sos­yo­lo­jik bir ka­çı­nıl­maz­lık ha­li­ne gelir. 12. yüz­yıl­dan sonra genel an­lam­da iç­ti­hat yoksa bu ikisi ol­ma­dı­ğı için­dir. Söz ko­nu­su de­vir­ler iti­ba­rıy­la, az-çok si­ya­si is­tik­ra­rın sağ­lan­mış ol­ma­sı; içe dön­me­nin, ka­pan­ma­nın yol­la­rı­nı açmış; si­ya­si, kül­tü­rel di­na­mizm yi­ti­ril­di­ği için de iç­ti­ha­dın ge­niş­le­ti­ci, yön ve­ri­ci, po­tan­si­ye­li açığa çık­ma­mış­tır. Biraz sonra de­ği­ne­ce­ği­miz gibi—pek arzu edil­me­se de—böyle bir durum, nispi bir hu­kuk-ha­yat den­ge­si­nin tut­tu­rul­ma­sı­nı ne­ti­ce ver­miş­tir. İdeal durum, bit­ta­bi, daha yük­sek dü­zey­de bir den­ge­nin ku­rul­ma­sı­dır.” Ve de­va­mın­da:

“Ka­nun-u kadim meş­ru­lu­ğu­na büyük önem veren Os­man­lı dev­ri­nin 15-16 yüz­yıl­la­rın­da­ki dü­zen­le­me­ler il­ginç bir şe­kil­de ve fakat ter­sin­den yu­ka­rı­da­ki id­di­ala­rı doğ­ru­lu­yor. İslam hu­ku­ku­nun ge­nel­de me­se­le­ci (ca­su­is­tic) vas­fı­na rağ­men, ge­niş­le­me­nin ge­tir­di­ği ih­ti­yaç­lar al­tın­da, Os­man­lı­lar bu de­vir­de mad­de­ler ha­lin­de ka­nun­lar ted­vin et­miş­ler­dir. Bun­la­rın en bi­li­nen mi­sal­le­ri Os­man­lı ka­nun­na­me­le­ri­dir. İslam’da dev­let (ve hü­küm­dar) kanun koy­mak ye­ri­ne ka­nu­na uymak ve her­ke­si uy­dur­mak­la gö­rev­li­dir. Hâl­bu­ki Os­man­lı­lar bu de­vir­ler­de dev­let gö­rev­le­riy­le ser­best hukuk sa­ha­sı­nı İslâm’ın genel pren­sip­le­ri­ne ay­kı­rı düş­me­yecek şe­kil­de bir­leş­tir­miş­ler­dir.18 Bil­has­sa arazi ve vergi hu­ku­ku ko­nu­sun­da Os­man­lı­nın tut­tu­ğu yol eski uy­gu­la­ma­lar­la ben­ze­mek­ten çok nevi şah­sı­na mün­ha­sır­dı. Ta­şın­maz­la­rın vakfı ve para ko­nu­sun­da Ebus­su­ud “is­tih­san” (Müs­lü­man­la­rın ge­ne­li­nin ya­ra­rı­na) pren­si­bi­ne baş­vu­ra­rak yep­ye­ni iç­ti­hat­lar­da bu­lun­muş­tur.” İnal­cık, Halil, The Ot­to­man Em­pi­re, The Clas­si­cal Age, 1300-1600, (Lon­don: We­iden­feld and Ni­col­son) s. 184 

Ha­ki­ka­ten özel bir kısım şart­lar al­tın­da ge­li­şen Os­man­lı İmpa­ra­tor­lu­ğu ve Hi­la­fet Dev­le­ti baş­lan­gıç­ta kayda değer bir za­ma­na kadar ve bazı nok­ta­lar­da, şe­ri­atın sı­nır­la­rı­nı zor­la­ma­dan nevi şah­sı­na mün­ha­sı­ran yeni bir hukuk ni­za­mı ge­liş­tir­miş­tir. Buna bazı nok­ta­la­ra zemin ha­zır­la­yan ve imkân veren genel pren­sip ise, örfi uy­gu­la­ma­lar­da, fa­kih­le­rin fıkhi iç­ti­hat­la­rı­na da­ya­na­rak şe­ri­atın şü­mu­lü­ne ay­kı­rı düş­me­yecek sa­ha­lar­da kanun koyma sa­la­hi­ye­ti­dir. Bu da, doğ­ru­dan doğ­ru­ya dini hü­küm­le­ri uy­gu­la­mak­la yü­küm­lü ka­dı­la­rın dev­let için­de tam ma­na­sıy­la önem­li bir mevki ka­zan­ma­sı, İslami iti­kat ve ame­lin tüm men­fa­at­le­ri­nin, her şeyin fev­kin­de sa­yıl­ma­sı su­re­tiy­le ta­hak­kuk ede­bil­miş­tir. Ne za­man­ki bu ulvi ma­na­nın ye­ri­ne sul­ta­nın ifa­de­le­ri ve sal­ta­na­tın men­fa­at­le­ri ikame edil­miş, ilahi şe­ra­it­le ça­kış­mak­tan zi­ya­de ça­tı­şır du­ru­ma düş­tü­ğün­den, ya­pı­lan iç­ti­hat adil olan de­ği­şim ve ge­li­şim­le fert ve top­lu­ma hiz­me­tin öte­sin­de za­li­ma­ne ne­ti­ce­ler­le, maz­lu­mi­ye­tin haklı kıl­dı­ğı dâ­hi­li is­yan­la­ra, kı­yam­la­ra ve do­la­yı­sıy­la da (ma­ale­sef) za­li­ma­ne kı­yım­la­ra neden ol­muş­tur. 

İslam hu­ku­ku­nun geri kal­dı­ğı hu­su­su­nun niçin ve ne­den­le­ri ge­niş­çe araş­tı­rıl­dı­ğın­da pek çok fark­lı görüş ve dü­şün­ce­ye rast­la­mak müm­kün. Özel­lik­le, müç­te­hit ve mucit ol­ma­yan, aydın de­ni­len mu­kal­lit bir kısım aka­de­mis­yen­ler gözü ka­pa­lı bir şe­kil­de bir kısım ha­ri­ci dikte edi­len da­yat­ma­la­rın te­si­rin­de ka­la­rak, so­rum­lu­lu­ğu direk ola­rak (hâşâ) dine yük­le­mek­te­dir­ler. Güya ken­di­le­rin­ce sap­la-sa­ma­nı ka­rış­tı­ra­rak, iti­kat ve amel bo­yu­tuy­la dini an­la­ma­dan ge­rek­çe ola­rak, güya dinin mu­ame­lat ve hu­ku­kun her ala­nın­da dinin hiç de­ğiş­mez pren­sip­ler içer­me­si­dir. Do­la­yı­sıy­la dinin yeni ge­liş­me­le­re açık ol­ma­ma­ğı­nı ifade eder­ler. Hâl­bu­ki İlm-ı Kur’an’ın uy­gu­la­ma­lı Sün­net, an­la­tım­lı hadis ve daha sonra bu doğ­rul­tu­da ge­li­şen kıyas ve iç­ti­hat Hu­le­fa-ı Ra­şi­din, ta­bi­in ve te­be-i ta­bi­in­den gü­nü­mü­ze değin devam ede gelen İslami açı­dan meşru olan bir tat­bi­ki yol­dur. Oysa iti­kat ve amel, ahkâm, kelam… bo­yu­tuy­la ba­kıl­dı­ğın­da me­se­le baş­ka­dır. Bu mil­let ve dev­let ka­de­me­le­rin­de ze­vil­ha­yat, cebri inat ve de­li­li zayıf iti­kat sa­hi­bi olan zevat ve on­la­rın pe­şin­de gi­den­ler, ha­ki­kat nok­ta­sın­da hu­ku­ku sos­yal ha­yat­tan apay­rı ola­rak dü­şü­nür­ler. Bun­la­ra göre fert ve top­lu­mu fay­da­dan yana, hak ve doğru olan is­ti­ka­met­te de­ğiş­tir­mek için hu­ku­ki ya­pı­da bazı de­ği­şik­lik­ler yap­mak ye­ter­li­dir. Ni­ha­yet kay­nak­lar­da gö­rü­yo­ruz ki bu fel­se­fi dü­şün­ce, bazı ta­ri­hi devir ve dö­nem­ler­de ba­tı­dan kanun dev­şi­re­rek ter­cü­me eden bir kısım dev­şir­me dev­let adam­la­rı­nın da ken­di­le­rin­ce da­yan­dık­la­rı pren­sip­le­ri ha­li­ne gel­miş­tir. Böy­le­ce inanç ve umut ola­rak birey ve top­lum­da de­ği­şim is­te­yen­ler, ön­ce­lik­le sa­de­ce hu­ku­ki mü­na­se­bet­le­ri de­ğiş­tir­mek is­te­miş­ler. Hâl­bu­ki ger­çek ma­na­da gö­rü­len ve bi­li­nen uy­gu­la­ma­lar­la kar­şı­lık­lı bir et­ki­le­şim­de, hukuk her zaman bir reel re­ali­te ola­rak sos­yal ha­ya­tı takip eder. De­ği­şim, dö­nü­şüm ve ge­li­şi­min ana di­na­miz­mi ve ön­ce­li­ği­ni oluş­tu­ran bi­rey­sel ve top­lum­sal ola­rak mil­let­tir. Ne­ti­ce­de bir ge­ri­le­me dö­ne­mi dahi olsa 18. yüz­yı­la kadar; İslam âle­min­de­ki de­ği­şim, dö­nü­şüm ve ge­li­şim bu âle­min kendi dün­ya­sı­nın bir iç di­na­mi­ği ola­rak or­ta­ya çık­mak­tay­dı. 

Özet­le­yecek olur­sak, ha­ya­ti ya­sa­la­rı ve ni­zam­na­me­le­ri ya­pan­lar­la adil yasa ve hu­ku­ki ka­nun­la­rı ya­pan­lar aynı heyet ve me­ka­niz­ma­lar­dır. Bu ger­çe­ğe uya­rak hukuk sis­tem­le­rin­de de, mey­da­na gelen ola­ğan veya ola­ğa­nüs­tü afat, savaş ve ben­ze­ri du­rum­lar­da mey­da­na gelen de­ğiş­me­le­re karşı olan­ca imkân ve gay­re­tiy­le Kur’an ve Sün­ne­te ay­kı­rı düş­me­mek kay­dıy­la ka­nu­nu ka­dim­le “ada­let mül­kün temel”ini sağ­lam tu­tar­dı. Bu temel ada­let ve hu­ku­ki espri kay­bol­du­ğu ka­dar­da tersi is­ti­ka­met­te gayri meşru pa­ti­ka yol­lar ça­lı­şır va­zi­yet alır. Demek ki ha­ya­tın ha­re­ket­li­li­ği ve iler­le­ye­rek de­ği­şi­mi veya ge­ri­le­me­si ve du­ra­ğan­lı­ğı­na pa­ra­lel ola­rak hu­ku­kun du­ra­ğan­lı­ğı da o oran­da­dır. 

Ta­ri­hi de­ne­yim­le kabul gören ger­çek şudur: Müs­lü­man­lar İlahi vahi ve pey­gam­be­ri sün­ne­tin­den uzak­la­şa­rak, hu­kuk­la­rı­nın or­ta­ya çıkan yeni ih­ti­yaç­la­ra cevap ve­re­bi­lecek de­ği­şim, dö­nü­şüm ve müs­pet ma­na­da ko­lek­tif akla, me­de­ni ve ilmi şu­ra­ya uygun ge­liş­me gös­te­re­me­di­ği çağ­lar, İslam üm­me­ti­nin sos­yo­lo­jik, tek­no­lo­jik, bi­lim­sel bi­li­şim ve bi­yo­lo­jik ilim açı­la­rın­dan ge­liş­me­le­re ayak uy­du­ra­ma­dı­ğı dö­nem­ler­dir. Daha önce zik­ret­ti­ği­miz ma­na­da 18. yüz­yı­la kadar bir ge­ri­le­me söz ko­nu­su ise de, İslam âlemi şim­di­ki kadar, asla kesin bir zo­run­lu­luk­la ba­tı­ya/ba­tı­lı­laş­ma­ya ih­ti­yaç duy­mu­yor­du.