Hak Nedir?

Hak, yasal bir yet­ki­len­me­dir. Dik­kat­siz bir sü­rü­cü ara­ba­mı­za çarp­sa, ondan veya onun si­gor­ta şir­ke­tin­den za­ra­rı taz­min hak­kı­mız var­dır. Aynı şe­kil­de va­si­yet yazma ve ço­cuk­la­rı­na ne­za­ret etme hak­kı­mız var­dır. İnsan­lar genel ola­rak bir hak­tan bah­set­tik­le­rin­de bu tür sı­ra­dan ta­lep­le­ri dü­şün­mez­ler, akıl­la­rı­na din öz­gür­lü­ğü, ko­nuş­ma öz­gür­lü­ğü gibi temel hak­lar ve insan hak­la­rı gelir.

Çağ­daş top­lum­lar­da hak­lar daha çok bi­rey­sel­dir. Git­ti­ği­miz her yere, bu­lun­du­ğu­muz her yere ta­şı­na­bi­lir­ler; de­ri­miz ya da sa­çı­mız gibi bizim par­ça­mız­dır. Bu­ra­dan da hak­la­rın eşit­li­ği or­ta­ya çıkar. Hak­lar her­kes için ay­nı­dır. Hak­lar üst sı­nıf­lar, alt sı­nıf­lar, Müs­lü­man­lar, Hris­ti­yan­lar, zen­gin­ler, yok­sul­lar, kısa ya da uzun­lar için fark­lı olmaz.

Kimin eşit­lik kav­ra­mın­dan ya da kimin fik­rin­den söz edi­yo­ruz? Ben ister si­ya­sal, ister etik, ister hu­kuk­sal, resmi fel­se­fe­yi değil, geniş halk kit­le­le­ri­nin orta sınıf in­san­la­rın ka­fa­sın­da ki dü­şün­ce­le­ri dü­şü­nü­yo­rum. Hak­lar üze­ri­ne ko­ca­man bir li­te­ra­tür var.

Ana­ya­sa­lar, dün­ya­nın bir­ço­kül­ke­sin­de temel hak­la­rı ci­sim­leş­ti­ren yasal ka­lıp­lar­dır. Tüm ül­ke­le­rin ana­ya­sa­la­rı var­dır. Ve ül­ke­ler bu ana­ya­sa­la­rı bel­ge­ler­le ete ke­mi­ğe bü­rün­dü­ren yet­ki­ye sahip kurum bu­lun­du­ğu için bir anlam ifade eder­ler. Bu ku­rum­sal rol da mah­ke­me­le­re düşer.

Bütün si­ya­sal söy­lem­ler, daha fazla ev­ren­sel, dev­re­di­le­mez, do­ku­nu­la­maz hak­lar di­liy­le do­lu­dur. Ev­ren­sel insan hak­la­rı, ırk­tan, cin­si­yet­ten, do­ğum­dan, kim­lik­ten ba­ğım­sız her­ke­sin asli ola­rak sahip ol­du­ğu hak­lar dü­şün­ce­si­nin özel bir tı­nı­sı var­dır. Ve bu yüz­yıl aynı za­man­da kor­kunç öl­çü­de masum kat­li­amı çağı ol­muş­tur. Ve aynı çe­liş­ki­le­ri ya­şa­ma­ya devam ede­ce­ğiz gibi gö­rü­nü­yor. Bir yan­dan ana­ya­sa­ya, ya­sa­la­ra sadık ül­ke­ler, diğer yanda kan ır­mak­la­rı akan ül­ke­ler. Büyük im­pa­ra­tor­luk­lar­la bir­lik­te büyük im­pa­ra­tor­lar­da rah­met­li ol­du­lar fakat hala dünya top­rak­la­rın­da ayrık ot­la­rı bit­me­ye devam edi­yor.

Ev­ren­sel insan hak­la­rı­nın ol­ma­sı ge­rek­ti­ği­ni dü­şün­dü­ğü­müz kadar ev­ren­sel olup ol­ma­dı­ğı bir so­run­dur. Ör­ne­ğin kadın sün­ne­ti za­lim­ce ve cins ay­rım­cı bir uy­gu­la­ma mıdır, yoksa ka­rı­şıl­ma­ma­sı ge­re­ken Af­ri­ka kül­tü­rü müdür?

İşken­ce, kö­le­lik, ci­na­yet, soy­kı­rım ev­ren­sel ola­rak mah­kûm edil­me­li ve iş­ken­ce insan onu­ru­nun ger­çek bir in­kâ­rı ol­du­ğu­nu dü­şü­nü­yo­rum.

Mil­yon­lar­ca insan hala ev­ren­sel insan hak­la­rı bil­dir­ge­le­ri­ne al­dır­ma­yan ve tek kay­gı­la­rı para ve ik­ti­dar olan yö­ne­ti­ci­le­rin yö­net­ti­ği ül­ke­ler­de ka­pa­na kı­sıl­mış du­rum­da ya­şı­yor. Bir­çok ülke, mül­te­ci­le­ri ya da ezi­yet görme kor­ku­suy­la sı­ğı­na­cak yer ara­yan in­san­la­rı kabul etme zo­run­lu­lu­ğu duyar. Sı­ğın­ma ve mül­te­ci hu­ku­ku, si­ya­sal ba­kım­dan ko­nu­şur­sak, ol­duk­ça tar­tış­ma­lı­dır. Mül­te­ci ve sı­ğın­ma po­li­ti­ka­la­rı bir­çok ül­ke­de gö­re­ce li­be­ral kal­ma­ya devam edi­yor -ev­ren-sel insan hak­la­rı dü­şün­ce­si­nin güçlü ta­nık­la­rı.

Neden bu kadar çok mül­te­ci, gü­ven­li top­rak­lar ara­yan bu kadar çok insan var­dır? El­bet­te hak­lar, başka ne olur­sa ol­sun­lar, yasal is­tem­ler­dir. Eğer varsa çok az ülke ana­ya­sa­la­rın­da ifade edi­len öz­lem­le­re uygun dav­ra­nır. De­mok­ra­si­ye, ana­ya­sa­ya bağlı gibi gö­rün­me­nin bir an­la­mı ol­ma­lı ve gi­de­rek daha fazla sa­yı­da dünya ana­ya­sa­sı, umu­lur ki, de­dik­le­ri­ni laf olsun diye de­mi­yor.

Mo­dern bi­rey­ci­lik, en azın­dan kağıt üze­rin­de her­ke­se öz­gür­lük, eşit­lik ve ada­let ga­ran­ti eden ana­ya­sal yö­ne­ti­min yay­gın­laş­ma­sı­nı ve hak­lar re­ji­mi­ni bes­le­di. En yüce ih­ti­ya­cı­mı­zın, en yüce ama­cı­mı­zın ken­di­mi­zi ge­liş­tir­mek ya da ger­çek­leş­tir­mek; ken­di­miz için ben­zer­siz do­ku­lu, do­yu­ru­cu bir yaşam kur­mak; ki­şi­sel ba­şa­rı­ya, ki­şi­sel kur­tu­lu­şa, ki­şi­sel kı­van­ca ve mut­lu­lu­ğa ulaş­mak ol­du­ğu­na dair zi­hin­sel bir imge oluş­tu­rul­du. 

Daha ge­le­nek­sel top­lum­lar­da ol­du­ğun­dan daha az statü grup­la­rı­na bağ­lı­dır; top­lu­lu­ğa, ma­hal­le­ye ya da köye daha az bağ­lı­dır­lar. Fakat güçlü etnik ha­re­ket­ler dö­ne­min­de de ya­şı­yo­ruz. İnsan­lar, ulus­lar­da ya da bir takım grup fa­ali­yet­le­rin­de top­lan­ma­ya yö­ne­lik güçlü bir iç­gü­dü ser­gi­li­yor­lar. Fakat bana göre bu iz­le­nim bir ba­kı­ma ya­nıl­tı­cı­dır.

Ana­ya­sal sis­te­mi işler kıl­mak için, va­tan­daş­la­rın hak­la­rı­nı ko­ru­yan bazı me­ka­niz­ma­la­ra ih­ti­yaç var­dır. Aksi tak­dir­de, ik­ti­dar­da­ki in­san­la­rın in­sa­fı­na ka­lır­lar. Bu has­sas sanat yargı de­ne­ti­mi­dir. Bu, ilk önce ba­ğım­sız mah­ke­me­le­ri güçlü, onur­lu, ka­rar­lı ve hü­kü­met mü­da­ha­le­si­ne ka­pa­lı ge­rek­ti­rir. İkin­ci­si; mah­ke­me­le­rin, ana­ya­sa­yı ihlal eden ey­lem­le­re hayır de­me­le­ri­ne izin veren bir norm ge­rek­ti­rir. Bu yüz­den, insan hak­la­rı­nı uy­gu­la­ma­da yar­gı­sal ak­ti­vizm ür­kü­tü­cü, dünya ça­pın­da bir ha­re­ket­tir.

İnsan “kendi ya­şa­mı­nı ola­bil­di­ğin­ce özgür plan­la­ma ve şe­kil­len­dir­me hakkı”nı his­se­der. Ne var ki, in­san­lar plan­lar­ken ve bi­çim­len­di­rir­ken, ço­ğun­luk­la ak­ra­ba ruh­lar arama eği­li­min­de­dir­ler. Ortak bir stan­dar­dı, ortak bir dili pay­laş­tık­la­rı in­san­lar arar­lar; ken­di­le­ri­ni psi­ko­lo­jik ola­rak uygun gör­dük­le­ri ka­te­go­ri­le­re göre dü­zen­ler­ler. Hak­lar, kül­tü­re top­tan ithal edi­lecek bir şey de­ğil­dir. Kül­tü­re uygun ol­ma­lı, ken­di­le­ri­ne ait, özel. Her hal­kın kendi gö­re­nek­le­ri, dil­le­ri, alış­kan­lık­la­rı, yaşam tarz­la­rı, inanç­la­rı, ge­le­nek­le­ri var­dır.

Ulus­la­ra­ra­sı hu­ku­ka göre Ama­zon or­man­la­rı Bre­zil­ya’ya ait­tir ve Bre­zil­ya, kendi yeşil alan­la­rı­na is­te­di­ği­ni ya­pa­bi­lir. Fakat doğal or­ta­mın kaybı, doğal dün­ya­nın im­ha­sı, yer­yü­zün­de­ki her­ke­si teh­li­ke­ye so­ka­cak­tır.

Sevgiyle..